پرورش صدای درونی کودک و احساس خود ارزشمندی

خود ارزشمندی(عزت‌نفس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌)(self esteem) و راهکارهایی برای رشد آن

مدت زمان مطالعه: 6 دقیقه

در صورتی که مقاله‌ی اول با عنوان «اثر گفته‌ها و رفتار ما روی صدای درونی کودک» را مطالعه نکرده‌اید، پیشنهاد می‌شود ابتدا آن را بخوانید.

خود‌ارزشمندی آسیب‌دیده در کودکی، به صدایی درونی بدل می‌شود که دائما شک و ترس را در دل کودک می‌کارد: «تو کافی نیستی»، «اشتباه یعنی بی‌ارزش». هنگامی که حمایت بی‌قید، تشویق صادقانه و پذیرش شکست از سوی والد یا مربی حذف شود، کودک در تعاملات روزمره، از انتقاد، مقایسه و بی‌توجهی عبور می‌کند. اینجا نه صدای عشق می‌شنود، نه تاییدی؛ تنها صدای بی‌رحم درونی را که باورش کرده است می‌شنود:«لایق دوستی، شادی یا موفقیت نیستم.»

در نتیجه، کودک از آزمودن موقعیت‌های جدید طفره می‌رود و مدام در سایه‌ی شک نسبت به خودش زندگی می‌کند.

خود ارزشمندی(عزت‌نفس) صدای درونی و مثبتی است که کودک در درون خود دارد و لحظه لحظه‌ی زندگی او را تحت تاثیر قرار می‌دهد. رشد و پرورش این حس در کودکان مستقیما روی سلامت روان او اثر گذار است. مهم‌ترین نقش ما به عنوان والد و یا مربی حمایت، تشویق صادقانه و آموزش پذیرش شکست‌ها است؛ چرا که همین مسیر زمینه‌ساز رشد حس خود ارزشمندی در کودک خواهد شد.

در ادامه‌ به چندتا از روش‌های فکری و عملی رشد خود ارزشمندی می‌پردازیم.

حس عشق، دوست داشته شدن، پذیرفته شدن، حمایت شدن و ارزشمند بودن از جمله حس‌هایی هستند که اگر به کودک منتقل شوند، عزت‌نفس بالا را به همراه خواهند داشت و کودک با تصویر خوب و مثبتی از خود رشد می‌کند.

کودکی که دارای عزت‌نفس بالاست، به توانایی‌ها، ویژگی‌ها و نقاط قوت خود باور دارد و نیز باور دارد انسان ارزشمندی است که لایق فرصت‌ها و موقعیت‌های خوب در زندگی است؛ مثل عشق، دوستان صمیمی و مهربان، تجربه‌های گوناگون ورزشی، هنری، تفریحی و فرهنگی.

باید توجه داشت که داشتن عزت‌نفس لزوما "دائما خوشحال بودن" و "نداشتن روزهایی با اتفاق‌ها و افکار منفی" نیست، بلکه توانایی پذیرش راحت‌تر مسائل است بدون آن که توانایی‌های خود را زیر سوال ببرد. بنابراین کودکی که از عزت نفس بالایی برخوردار است حتی اگر برای بار اول با مشکلی رو به رو شود و یا در موقعیتی شکست بخورد، می‌داند لایق فرصتی دوباره است و دوباره به رو به‌ رو شدن با آن بر می‌خیزد.

نشانه‌های عزت‌نفس پایین

داشتن تصویر منفی از خود
به کار بردن جملات و صفات منفی در مورد خود
عدم حس راحتی با نقاط قوت و نداشتن حس رضایت به خود
افتخار نکردن به دستاوردها و توقع بیش از اندازه از خود
گفتگوی درونی منفی
عدم تجربه‌ی کارهای جدید
مقایسه کردن خود با دیگری
شک کردن به توانایی‌ها و ارزشمندی خود
انزوا طلبی
استرس و اضطراب بیش از حد هنگام اشتباه
آسیب به خود

نشانه‌های عزت‌نفس بالا

باور به فردی قابل احترام بودن
احساس راحتی درباره‌ی بیان نقاط ضعف
حس افتخار در رابطه با دستاوردها
نداشتن نگرانی در مورد رساندن همه‌ی کارها به بهترین نحو آن
باور به منتقل کردن احساس خوب به دیگران
باور به ارزشمندی دیدگاه‌ها و نقطه نظرهای خود
حس توانایی در شروع انجام کارهای جدید
گفتگوی درونی مثبت
مهربان بودن با خود در مواقع سخت و حتی در زمان شکست
داشتن احساس مثبت و راحت بودن با بدن خود

چه چیزی باعث کاهش عزت‌نفس می‌شود؟

در حالت کلی عزت‌نفس همه‌ی انسان‌ها فرآیند فراز و نشیبی را طی می‌کند. رو به رو شدن با تغییرات بزرگ مثل مهاجرت و تغییر محیط زندگی یا تحصیل در مدرسه‌ای جدید عزت‌نفس کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در چنین شرایطی نیاز است توجه ویژه‌تری به کودک داشته باشیم تا در مدت کوتاهی عزت‌نفس کودک را افزایش دهیم؛ در غیر این صورت، اگر فرآیند طولانی‌تری طی شود کودک ممکن است با اضطراب و خلق پایین مواجه شود.

عزت‌نفس پایین ممکن است با شنیدن گفته‌های منفی از دیگران شکل بگیرد یعنی هر کسی که کودک با آن‌ها تعامل دارد؛ مثل مادر و پدر، خواهر و برادر، خویشاوندان، مربی یا معلم و مهم‌تر از همه شبکه‌های اجتماعی.

ممکن است شنیده‌های کودک در نظر ما به او آسیبی نرساند و ما حساسیت کافی روی این موضوع نداشته باشیم اما همین که او را با لقب‌های مختلف مثل "شیطون" یا "خرابکار" صدا کنیم، بی شک روی عزت‌نفس او تاثیر می‌گذارد.

نکوهش متعدد اشتباهات کودک نیز می‌تواند علت دیگر کاهش عزت‌نفس باشد. نکوهش کودک، سرخوردگی و شکاکیت توانایی‌های او را به همراه دارد و ممکن است دست به کاری نزند چرا که دیگر از اشتباه کردن واهمه دارد.

کمال‌گرایی والدین یا اطرافیان نیز بر کودک اثر گذار است. نه تنها از سمت دیگران بلکه از سمت خود کودک هم به او فشار وارد می‌شود تا کارهایی که دست به انجام آن می‌زند همگی موفقیت‌آمیز باشند.
دیدن و مقایسه کردن خود با دیگران چه از نظر ظاهری و چه رفتاری موجب کاهش عزت‌نفس می‌شود. زمانی که کودک از اطرافیان خود دریافت می‌کند "تلاش بدون استراحت" یا "آرایش کردن" ارزش است سعی می‌کند این ارزش را در خود به وجود آورد.

گاهی حس متفاوت بودن نیز برای کودک سخت است و عزت‌نفس او را مورد هدف قرار می‌دهد؛ مثل ملیت، هویت، داشتن شرایط خاص خانوادگی از جمله جدایی مادر و پدر یا انواع اختلالات و نقص عضو. اما باید توجه داشت که هر کدام راه حلی دارد.

چگونه کودکی با عزت‌نفس بالا پرورش دهیم؟

فعالیت‌های عملی

به وجود آوردن عادت/روتین‌های سلامت جسمی:

از آن جایی که مغز و بدن با هم ارتباط دارند، خوردن مواد غذایی مغذی، آشامیدن آب کافی، داشتن چرخه‌ی خواب کامل، ورزش کردن و در نهایت کنترل یا به حداقل رساندن ساعات استفاده از دستگاه‌های متصل به اینترنت و بازی های کامپیوتری موجب سلامت جسم و روان کودک می‌شود.

توجه به نقاط قوت

هر کودکی استعداد‌های منحصر به فرد خود را دارد که آن‌ها را خاص می‌کند؛ بنابراین نیاز است از همه‌ی زمینه‌هایی که کودک قوت و استعداد و مهم‌تر از آن علاقه نشان می‌دهد لیستی تهیه کنیم. این لیست می‌تواند شامل ورزشی باشد که در آن می‌درخشد مثل دو، یا هنری که خلاقیت او را ارائه می‌دهد مثل داستان‌سرایی، یا دستاوردهای درسی مثل موفقیت در یادگیری حروف الفبا. پس از شناخت نقاط قوت کودک به آن‌ها توجه می‌کنیم؛ کودک را به رشد در همان زمینه تشویق می‌کنیم و یا اگر نیاز است او را در کلاس‌های متناسب آن زمینه ثبت‌نام می‌کنیم.

اما باید توجه داشته باشیم اگر علاقه‌ی کودک با ما مشترک نیست به او فشار نیاوریم و او را مجبور به پیشرفت در زمینه‌ای که مد نظر ما هست نکنیم. در زندگی به هر دلیلی ممکن است به خواسته‌ها و آرزوهای‌مان نرسیده باشیم و از آن‌ها به عنوان ناکامی‌های خود یاد کنیم، اکنون بدون توجه به علایق و خواست کودک، نداشته‌های خود را به او تحمیل می‌کنیم و به کودک فشار می‌آوریم تا او به خواسته‌های ما برسد.

رشد صفات شخصیت

حتما به عنوان والدی که شاهد رشد کودک هستیم، برخی از خصوصیات بارز فرزندانمان را شناخته‌ایم و آن‌ها را تحسین می‌کنیم. همچنین خوب است تا خصوصیاتی مثل صداقت، همدلی، احترام و مهربانی را که کودک به آنها واقف نیست در او تقویت کنیم، چرا که چنین خصوصیاتی موجب وفاداری به نفس می‌شود و در نهایت عزت‌نفس بالاتری به همراه دارد؛ همچنین موجب می‌شود ارتباطی معنادارتر با دیگران را شکل دهد.

گذراندن وقت با افراد مثبت
تعامل کودک خود را با افرادی که دیدگاه مثبتی در زندگی دارند و به کودک شما حس ارزشمند بودن می‌دهند بیش‌تر کنید و تا حد ممکن از کسانی که دائما حس منفی دارند و رفتار مناسبی با کودک شما ندارند دوری کنید. وقتی کودکان در کنار چنین افرادی قرار می‌گیرند، به مثبت اندیشی ترغیب می‌شوند و خود و زمان خود را ارزشمند می‌دانند. حس خوبی که از چنین افرادی دریافت می‌کنند موجب افزایش عزت‌نفسشان می‌شود.

کمک کردن به دیگران

وقتی کودک به شما یا دیگری کمک می‌کند، عزت‌نفس می‌گیرد، در اعماق قلب خود احساس مفید بودن و شادمانی می‌کند. کمک کردن برای کودک حسی توانمندی درونی ایجاد می‌کند؛ چرا که توانسته است در زندگی انسانی دیگر تاثیرگذار باشد و متوجه شود آن مسئله با کمکی که او کرده، شکل دیگری به خود گرفته است.

فعالیت‌های فکری

شناخت و جایگزین کردن افکار منفی

گاهی ممکن است افکاری مثل "من به اندازه‌ی کافی خوب نیستم" یا "من نمی‌تونم موفق بشم" سراغ کودکان برود. اما ما چگونه می‌توانیم از افکار او باخبر شویم؟

برای مثال کودک نقاشی‌ای کشیده است اما آن را به ما نشان نمی‌دهد، ممکن است با خود فکر کند "این نقاشی به اندازه‌ی کافی خوب نشده و دوست‌ام از من بهتر کشیده". در چنین موقعیتی نیاز است با کودک خود در مورد افکار و احساساتش صحبت کنیم و آن‌ها را در جهت مثبت تغییر دهیم. مثلا نقاشی‌های دیگر او را تحسین کنیم و به یادآوری خاطرات مثبت گذشته بپردازیم.

تایید و تحسین کودک

برای این کار می‌توانیم دفتری تهیه کنیم. همراه کودک خود با استیکر یا نقاشی یا کاردستی به ویژگی و کارهای او اشاره کنیم. مثلا نقاشی کودکی را بکشیم که امروز نقشی موثر در چیدن میوه‌ها داشته است و برای مادر خود میوه‌ای می‌آورد. سعی کنیم این دفتر را از توانمندی و باورهای مثبت فرزند خود پر کنید.

تمرین شکرگزاری

در زندگی روزمره کودک اتفاقات و ماجراهای زیادی رخ می‌دهد. کودکان با هر چیز کوچکی خوشحال می‌شوند و به ریزترین جزئیات توجه دارند؛ ثبت چنین چیزهایی که برای کودک حکم شکرگزاری را دارند موجب افزایش عزت‌نفس او می‌شود. می‌توان دفتری با عنوان شکرگزاری نیز تهیه کنید.

مهربان بودن با خود

به صحبت‌هایی که بچه‌ها با خود دارند دقت کنید. گاهی آن‌ها اشتباهی انجام می‌دهند و خود را بابتش سرزنش می‌کنند. اینجا لازم است وارد گفتگوی او شویم و افکار او را نظم دهیم. برای مثال اشتباه او را بپذیریم و به او بگوییم که اشتباه کردن طبیعی است و چیزی از ارزش‌های او کم نمی‌شود. برای تاکید بیش‌تر به او می‌گوییم دفعه‌ی دیگری هم وجود دارد و با تجربه‌ای که کسب کرده بهتر عمل خواهد کرد.

مقابله با کمال‌گرایی

ممکن است کمال‌گرایی در نگاه اول مفید و کاربردی به نظر برسد اما اگر عمیق‌تر به آن بپردازیم متوجه اضطراب‌ و استرس در کودک می‌شویم که همین می‌تواند موجب کاهش عزت‌نفس شود. برای مقابله با آن نیاز است موفقیت‌های هرچند کوچک کودک را جشن بگیریم و اشاره کنیم که سرانجام اشتباهاتش موفقیت‌آمیز بوده است؛ در نتیجه ممکن از است در زمینه‌ی دیگری چندین بار اشتباه کند اما مسیر رسیدن به موفقیت را اشتباهات ما تشکیل می‌دهد. اگر لازم است برای او از اشتباهات خود یا انسان‌های بزرگ تاریخ بگویید که نتایج موفقیت آمیزی داشته و رسیدن به آن بدون اشتباه کردن ممکن نبوده است.

در پایان، باید به یاد داشته باشیم که پرورش عزت‌نفس در کودکان یک فرایند پیوسته، زمان‌بر و همراه با آگاهی و همدلی است. صدای درونی کودک همان چیزی است که در لحظات سخت یا انتخاب‌های مهم به او جهت می‌دهد؛ اگر این صدا با مهر، احترام، پذیرش و اعتماد تغذیه شود، می‌تواند بزرگ‌ترین منبع قدرت او در مسیر زندگی باشد.

هر کلام ما، هر واکنش و هر فرصتی که برای شنیدن و دیدن کودکمان فراهم می‌کنیم، بن‌مایه‌ای برای شکل‌گیری عزت‌نفس اوست. با تمرین مهربانی، پذیرش خطا، حمایت بی‌قید و شرط و تقویت باورهای مثبت، نه تنها به کودک کمک می‌کنیم که خودش را همان‌طور که هست بپذیرد، بلکه جهان را نیز جای امن‌تری برای رشد و شکوفایی او می‌سازیم.

طاووسانه با قصه‌هایی همچون «پری گل‌ها و گل آفتاب‌گردان»، «لاکی‌لا و دوستان جدید»، «پری پرواز و فاشی»، «خرگوش چشم‌سیاه و مسابقه‌ی سنجاب‌ها» و بسیاری قصه‌های دیگر همراه کودک ارزشمند شماست تا حس ارزشمندی را در او رشد دهد. می‌تونید این قصه‌ها رو از قسمت "شاخ غولو بشکن" بخش "احساس بی‌ارزشی" در اپلیکیشن طاووسانه پیدا و دنبال کنید و یا اینکه روی هر نام قصه کلیک کنید تا به همان داستان انتقال یابید.‌

یادتون نره نظرتون رو برای ما زیر هر قصه‌ای که گوش دادین بنویسد و یا ویس بگذارید؛ منتظرتونیم.

گرداورنده: هانا طباطبایی

خوشحال می‌شیم نظرت رو بدونیم.