هنر قصه و مهارت خودمدیریتی
احتمالاً شما هم به‌عنوان یک والد امروزی، با چالشی به نام بی‌صبری یا عجول بودن کودکتان در رسیدن به خواسته‌هایش مواجه شده‌اید. فرزند شما چیزی میخواهد که شما به هر دلیلی با او مخالف هستید یا اینکه نیاز است او برای خواسته‌اش مدتی صبر کند. ممکن است این ماجرا به یک قشقرق، گریه و دعوا ختم شود.
صبرکردن قطعاً یکی از مهم‌ترین عوامل در رشد و توسعهٔ شخصیت کودک است. این که شما دغدغهٔ آموزش این موضوع مهم را به کودکتان دارید نشان میدهد که در مسیر درستی هستید. درحالی‌که شما این مورد را به کودکتان آموزش میدهید، شاید توانایی خودتان هم برای صبوری رشد و توسعه پیدا کند.
فرهنگ لذت آنی
لذت آنی به یک ویژگی بارز در فرهنگ همهٔ جوامع امروزی تبدیل شده است. فرهنگی که نتیجهٔ طبیعی تکنولوژی و فناوری‌های در حال حرکت است. صبرکردن و انتظار برای این فرهنگ ساخته نشده است.
یک پدیدهٔ ساده مثل تماشای تلویزیون را در نظر بگیرید. هیچ کودکی نیاز ندارد برای برنامهٔ موردعلاقه‌اش منتظر بماند. والدین در هر مکان و زمانی آن را برنامه را در گوشی موبایل خود برای کودک پخش کنند.
در یک پژوهش بزرگ که در دانشگاه هاروارد انجام شد، مشخص شد به‌صورت میانگین بینندگان حاضر نیستند که ویدئویی را که زمان بارگذاری آن بیش از دو ثانیه طول می‌کشد را نگاه کنند!
این نتیجهٔ تکان‌دهنده ایست که توان صبرکردن برای ما تا این حد کاهش‌یافته است. پس نتیجه میگیریم که هرچه فناوری بیشتر پیشرفت میکند، سرعت ارضای نیازهاست که یک ویژگی مثبت تلقی میشود و نه صبوری برای آنها.
لازم به ذکر است که بروز اختلالاتی مثل کمبود توجه، گاهی ناشی از عدم توجه به آموزش اصولی صبوری‌کردن برمیگردد.
پس در چنین وضعیتی چگونه صبوری را به کودکم بیاموزیم؟ و حتی خودمان به‌عنوان بزرگسال آن را بیشتر تمرین کنیم؟
در ادامه به تعاریف و راهکارهایی میپردازیم که با تمرین آنها میتوان این ویژگی را آموخت و تقویت کرد.
مفهوم خودمدیریتی
خودمدیریتی یک مهارت است که به کودکان و بزرگسالان اجازه میدهد تا افکار، اعمال و احساسات خود را مدیریت کنند.
یک جا نشستن، انتظار در صف، نوبت گرفتن و مواردی ازاین‌دست به این مهارت مربوط میشود. همه ما از خودمدیریتی به روش‌های مختلف استفاده می‌کنیم که ممکن است ساده به نظر برسد. اما خودکنترلی یک مهارت پیچیده است که در طول زمان پرورش پیدا میکند.
سه زیرشاخهٔ اصلی خودکنترلی عبارت است از:
مدیریت حرکات
تا بچه‌ها دائماً بی‌قرار نباشند و حرکات در کنترل آنها باشد. (که درصورتی‌که افراطی باشد در آینده ممکن است تبدیل به بیش‌فعالی شود)
مدیریت تکانه
تا بچه‌ها «ترمزهای ذهنی» بگذارند و قبل از انجام یا گفتن چیزی بایستند و فکر کنند.
مدیریت عاطفی
تا بچه‌ها بتوانند حتی زمانی که چیزهای ناراحت‌کننده یا غیرمنتظره‌ای اتفاق می‌افتد تاب‌آوری داشته باشند و ادامه دهند.
توانایی کودکان در کنترل تکانه‌های خود، یک عامل کلیدی در موفقیت بلندمدت آن‌هاست.
در یک بررسی طولی که به مدت پنج دهه ادامه داشت، پژوهشگر از کودکان میخواست تا در ازای دریافت خوراکی موردعلاقه‌شان، بیست دقیقه منتظر بمانند. 67 درصد کودکان توانایی مقاومت را نداشتند و پاداش را هم رها میکردند.
پس از آزمایش، کودکان به مدت بیش از پنج دهه مورد بررسی قرار گرفتند و چگونگی ارتباط توانایی خودکنترلی با پیامدهای مختلف زندگی را پیگیری شد.
کودکانی که صبر میکردند نمرات پیشرفت تحصیلی، احساس خودارزشمندی و توانایی مقابله با استرس بالاتری داشتند (میشل و همکاران، 1972)
سال‌های بین 6 تا 12 سالگی زمان کلیدی برای مداخله و پیشگیری در نظر گرفته میشود، زیرا این گروه سنی به عنوان پاسخ‌دهنده‌ترین راهبردهای خودکنترلی در نظر گرفته میشود (هاول، لیپسی و ویلسون، 2014)
برخی از راهکارها برای تمرین:
برای کودک الگو باشید.
برای آموزش هر چیزی، یکی از بهترین راه‌ها این است که الگوی خوبی برای او باشید. اگر میخواهید صبرکردن را در کودکتان نهادینه کنید، سعی کنید خودتان هم در موقعیت‌های متعدد این موضوع را رعایت کنید تا او از شما یاد بگیرد.
کودکان پیش‌دبستانی با مشاهده رفتارهای بزرگسالان در اطراف خود چیزهای زیادی یاد می‌گیرند. این به این معنی است که تکانه‌های خود را کنترل کنید و ناامیدی و عصبانیت خود را با آرامش مدیریت کنید.
تکنیک‌های تن‌آرامی و ذهن‌آگاهی
تشویق‌کردن کودکان به استراحت‌های کوتاه هنگام اتمام کار یا در حین فعالیت، راه خوبی برای پرورش خودکنترلی است. داشتن یک مکان خاص در اتاق‌خواب یا قسمت دیگری از خانه که آنها می‌توانند این کار را انجام دهند، باعث میشود این تمرینات برایشان جذاب‌تر شود.
زمانی که احساس می‌کنید فرزندتان غرق در احساسات منفی و رفتار تکانشی است، به او بگویید «به مکان خاص خود برود» و تکنیک‌های تن‌آرامی را انجام دهد، این یک روش عالی برای کمک به تغییر مسیر است. اجازه‌دادن به کودکان برای تزیین فضای خود و ارائه راهکارهای آرامش برای آنها، مانند یادداشت روزانه، نقاشی کشیدن، و تنفس عمیق، راه‌های مفیدی برای جذب آنها به مکان خاص برای آرامش است.
به کودکان کمک کنید تا تأثیر تصمیمات خود را درک کنند
ازآنجایی‌که کودکانی که خودکنترلی ندارند اغلب در لحظه تصمیم می‌گیرند، کمک به آنها در درک اینکه چگونه اعمالشان بر دیگران تأثیر می‌گذارد، بخش کلیدی تسهیل این موضوع است. این فعالیت به کودکان کمک میکند تا نکات مثبت و منفی هر تصمیمی را که می‌گیرند، بسنجید.
میتوانید در یک برگه با نوشتن یا نقاشی‌کردن این موضوع را تمرین کنید.
برگهٔ تصمیم‌گیری به کودکان اجازه میدهد تا درباره تصمیماتی که گرفته‌اند فکر کنند. این به کودکان این فرصت را میدهد تا بهترین تصمیمات خود را بنویسند و آنچه را که برای خودشان یا دیگری خوشایند بوده را یادآوری کنند. این فعالیت همچنین از کودکان دعوت میکند تا بدترین تصمیم‌های خود را دسته‌بندی کنند و انگیزه‌های پشت آنها را بررسی کنند
در صورت امکان به کودکان حق انتخاب بدهید
گاهی نیاز است کودکان کارهایی که خوششان نمیآید را انجام دهند. به‌جای اینکه مجبور شوند بین «بله» یا «نه» انتخاب کنند، کودکان در هنگام پرسیدن سؤال، سعی کنید کمی به آنها حق انتخاب بدهید تا احساس کنند کنترل جنبه‌ای از تصمیم را در دست دارند
اگر بچه‌ها بتوانند بر جنبه‌ای از آنچه اتفاق می‌افتد کنترل داشته باشند، نسبت به آنچه اتفاق می‌افتد احساس امنیت بیشتری میکنند
به‌عنوان‌مثال، اگر کودک شما با غذاخوردن مشکل دارد و همیشه غذاهایی که شما تهیه می‌کنید دوست ندارد، به‌جای اینکه او را مجبور کنید یا همیشه تسلیم خواسته‌هایش شوید، به او گزینه‌هایی بدهید تا بتوانند در بخشی از تصمیم‌گیری شرکت کنند
مثلاً، اگر در حال تهیه مرغ و سبزیجات هستید، میتوانید به کودک دو گزینه در مورد تهیه مرغ بدهید یا بپرسید کدام سبزیجات را ترجیح می‌دهند. به‌این‌ترتیب، کودکان همچنان می‌توانند کمی بر موقعیت کنترل داشته باشند و بر خود مالکیت داشته باشند
بازی، راه‌حلی همیشه کاربردی
بازی‌کردن همیشه برای آموزش مسائل مختلف به کودکان راه‌حلی بسیار عالی است.
چندین بازی را میتوان در درس‌های مربوط به خودکنترلی ادغام کرد که به تجهیزات زیادی نیاز ندارند. بازی‌های ساده‌ای مانند چراغ‌قرمز/چراغ‌سبز در جاده، استپ هوایی، فریز شو و... برای آشناکردن کودکان با مفهوم توقف و فکرکردن در مورد حرکت بعدی بسیار عالی هستند
پاسخ به نیاز؛ ولی گاهی با تأخیر
تمرین پاسخ با تأخیر به کودکان این امکان را میدهد که روی خودکنترلی و صبر کار کنند. به‌عنوان‌مثال، اگر در حال انجام کاری هستید و کودکی از شما درخواست کمک میکند، اجازه دهید چند دقیقه صبر کند تا کارهای خود را تمام کنید
یا مثلاً در ازای دادن یک پاداش کوچک از او بخواهید 30 ثانیه منتظر بمانند تا میان وعده خود را بعد از اینکه در مقابل آنها قرار گرفت بخورند. سپس به تدریج زمان را افزایش دهید تا چند دقیقه صبر کنند. این تمرین می تواند به دست یافتنی تر شدن انتظار کمک کند
حل مسئله
فقدان خودکنترلی اغلب زمانی مطرح میشود که کودکان نمی‌دانند چگونه آنچه را که می‌خواهند به دست آورند (از آنچه نمی‌خواهند رها شوند). تمرین مهارت‌های حل مسئله و شنیدن داستان‌هایی که این مهارت را تقویت میکند به آنها کمک میکند تا در مورد راه‌حل‌های مختلف فکر کنند که می‌تواند منجر به کنترل بهتر مسائل آنها شود.
انعکاس احساس
کودکان خردسال ممکن است کلماتی برای توصیف احساسات خود در هنگام منتظر ماندن نداشته باشند، بنابراین میتوانید گوش‌دادن انعکاسی را با او تمرین کنید. یعنی آنچه او در حال تجربهٔ آن است را برایش روشن کنید؛ مثلاً درحالی‌که کودک منتظر نوبت خود برای انجام یک بازی است، میتوانید بگویید:« می‌دانم که صبرکردن سخت است و تو می‌خواهی همین‌الان بازی کنی. تو کار بزرگی انجام می‌دهی که منتظر موندی و من بهت افتخار میکنم.»
از ساعت شنی استفاده کنید
وقتی بچه‌ها با هم‌بازی میکنند یا فعالیتی را انجام می‌دهند، از یک ساعت شنی برای نشان‌دادن زمان تعویض بازیکن استفاده کنید. برای مثال، اگر کودکی در حال بازی با ماشین اسباب‌بازی است، می‌تواند تا زمانی که زمان شنی تمام شود، به بازی با آن ادامه دهد. سپس باید آن را به هم‌بازی خود بدهد. ساعت شنی به دلیل قابل رویت بودن زمان در آن برای کودکان جذاب و قابل‌فهم‌تر است
همدلی
وقتی بچه‌ها بفهمند که گاهی باید منتظر بمانند و احساسات و نیازهای دیگران را در نظر بگیرند، می‌توانند این کار را برایشان آسان‌تر کند. به‌عنوان‌مثال، اگر کودکی دوست دارد به جلوی صف هجوم بیاورد، به او توضیح دهید که چرا این رفتار خوب نیست. میتوانید بگویید بچه‌های دیگر در صف نیز می‌خواهند بازی کنند و لذت ببرند و آنها به همان اندازه هیجان‌زده هستند، اگر تو جلوی آنها بپری، چه احساسی خواهند داشت؟ میدانی باعث میشود بیشتر منتظر بمانی؟
تکنیک‌های حواس‌پرتی
تکنیک‌های حواس‌پرتی می‌تواند به کودکان کمک کند تا زمان خود را در انتظار نوبت خود بگذرانند. از چیزهایی که کودکتان دوست دارد استفاده کنید تا کمی حواسش پرت شود (مانند بازی با یک اسباب‌بازی حسی، نگاه‌کردن به یک کتاب، یا خواندن یک آهنگ باهم) و بعد او را بابت اینکه منتظر مانده تشویق کنید.
*داستان پری شکرا و چشمه کوچولو، قصهٔ چشمه کوچولویی است که برای رسیدن به خواسته‌اش عجله دارد. پری شکرا به همراه پری نگهبان چشمه به او کمک میکنند تا با مفهوم صبر آشنا شود. شنیدن این قصه پیشنهاد ما به شما برای درک بهتر مفاهیم فوق است.
لینک داستان:
گردآورنده: الهه جودکی
- موسسه طاووس
- مقالات روان شناسی
- 08 آبان 1402
